دکتر قاسم محمدپور
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساری

< type="text/java">
gha_mohammad@yahoo.com
< type="text/java">

مقدمه: از زمانهای کهن استفاده از گونه های مختلف گیاهی تحت عنوان آویشن( plants  (Thyme group به فراوانی در نسخه های مختلف درمانی و بویژه جهت درمانهای ضد میکربی در جوامع مختلف دنیا رواج داشته است. در طب سنتی این گیاهان به عنوان ضد عفونت، تسکین دهنده درد مفاصل، ضد نفخ، سرماخوردگی و بیماریهای گوارشی استفاده میشدند و در منابع علمی سنتی این گونه های با ارزش تحت نامهای صعتر، آزربه، آویشن، اوشم و ... شرح خاصیت داده شدند. در پزشکی امروز تعداد زیادی از داروهای ضد قارچی، ضد باکتریایی و ضد توموری موثر برای درمان عوامل عفونی مختلف به کار گرفته می شوند، اما با توجه به تنوع ژنتیکی ایجاد شده در عوامل بیماریزای میکروبی و پیدایش سویه های مقاوم و همچنین عوارض جانبی ناشی از مصرف این داروها، جایگزین کردن آنها توسط داروهای ضد میکروبی، ضد توموری و ضد ویروسی با منشاء گیاهی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و موجب تحقیقات در زمینه یافتن داروهای گیاهی بدون عوارض جانبی شده است. در این پژوهش فرآورده های  استخراج شده از برخی از گونه های مهم آویشن مورد بررسی در آزمونهای ضد میکربی و ضد تکثیر سلولی و نیز درمان بیماری اگزما قرار گرفتند.
روش کار: شش نمونه گیاهان دارویی متعلق به خانواده نعنائیان، مورد بررسی و مقایسه در این تحقیق شامل گیاهان: آویشن شیرازی  (Boiss. Zataria multiflora)، آویشن کوهی مازندران (Boiss. Thymus pubescens)، آویشن دنایی(Thymus daenensis)، کاکوتی شیراز(Ziziphora clinopodioides Lam.) و کاکوتی مازندران (.Lam  Ziziphora clinopodioides) و مرزه بختیاری (.Satureja bachtiarica Bunge) در طول سالهای 86 و 87  از استانهای فارس و مازندران جمع آوری شدند.  
در پژوهش حاضر اثر ضد میکروبی اسانس های گونه های مختلف جنس آویشن (Thyme) و مرزه بختیاری که در منابع سنتی و نامگذاری بومی محلی  به آویشن برگ باریک شناخته می شود، بر روی باکتریهای اشریشیاکلی، سودوموناس آئروژینوزا، استرپتوکوکوس پیوژن، استافیلوکوکوس آرئوس و همچنین دو گونه از قارچ شامل کاندیدا آلبیکنس و تریکوفیتون منتاگروفیتون مورد بررسی و مقایسه قرار گرفت. اسانس روغنی تمام نمونه ها بعد از خشک شدن گیاهان در سایه، به روش تقطیر با آب و با استفاده از دستگاه کلونجر جداسازی شدند. مقدار و نوع ترکیبات شیمیایی متشکله اسانسها با دستگاه   GC-MASS  بررسی و مقایسه شدند. برای بررسی خاصیت ضد میکروبی اسانس ها از روش دیسک کاغذی (Disc fusion assay) با استفاده از اندازه گیری هاله عدم رشد، استفاده شد. برای بررسی خاصیت از بین برندگی منگوله پوستیskin tag) ) به روش بررسی دو سویه کور انجام گرفت. برای بررسی امکان تولید داروی درمان اگزما پوستی، برروی 38 بیمار با شایعه اگزما در دو دست، مراجعه کننده به درمانگاه، با داروی ترکیبی ساخته شده از روغن شتر مرغ و زیتون و اسانسهای آویشن شیرازی و  مرزه بختیاری انجام گرفت.
نتایج: نتایج استخراج اسانس روغنی (w/w ) نشان دهنده بیشترین حجم اسانس( 28/2 % از آویشن شیرازی  و 87/1 % از مرزه بختیاری) بوده است. نتایج بررسی ترکیبات شیمیایی اسانس روغنی به ترتیب در نمونه آویشن شیرازی از21 ترکیب شناسایی شده: فنل و تیمول، در کاکوتی مازندران از 33 ترکیب: دی متیل پروپیلین، پولگون، سینئول و فنل، در کاکوتی شیراز از 35 ترکیب: فنل، تیمول، پلگون، و در نمونه آویشن کوهی مازندران از 26 ترکیب: فنل اندوبورنئول و پاراسیمن و در نمونه آویشن دنایی از 13 ترکیب: فنل ( منبع تولید فنل طبیعی) ، در نمونه مرزه بختیاری از16 ترکیب: پاراسیمن، گاماترپینن ، لینالول ، تیمول، و فنل، عمده ترین ترکیبات بوده اند. نتایج بررسی اثرات ضد میکروبی و ضد قارچی اسانس ها در غلظت های 20%، 10%، 6/6%، 5% و 4% در DMSO  با روش دیسک بلانک بر باکتریها و قارچهای مذکور و اندازه گیری قطر هاله عدم رشد در سه بار تکرار بر آزمایش نشان داد که حداقل غلظت بازدازنده (MIC) اسانس مرزه بختیاری بر روی باکتریها و قارچهای مورد آزمایش در مقایسه با اسانس دیگر گیاهان به طور معنی داری کمتر می باشد.  نتایج بررسی خاصیت ضد توموری از بین برنده منگوله پوستی با قطر تا اندازه  3 میلی متر نشان دهنده قدرت ازله کننده اسانس خالص مرزه بختیاری در از بین بردن آنها می باشد. ( ثبت اختراع داروی از بین  برنده منگوله پوستی به شماره ثبت 46324). در بررسی 38 نفر بیمار مبتلا به اگزما (33 زن و 5 مرد) با داروی ترکیبی تهیه شده از 15 درصد اسانس خالص مرزه بختیاری در روغن پایه، 32 نفر کاملا درمان شدند(  2/82 درصد).   
بحث و نتیجه گیری: با توجه به اینکه اسانس مرزه بختیاری بیشترین اثر ضدمیکروبی را در بین دیگر اسانس های گیاهی مورد بررسی در این تحقیق داشت، و نیز موثر بودن آن در ازله منگوله پوستی( نوعی تومور) و درمانگری بیشتر از 92 در صد در اگزمای پوستی، استفاده از اسانس این گیاه می تواند به عنوان فرآورده ای آنتی سپتیک در درمان عفونت های باکتریایی و قارچی و نیز داروی ضد تومور خوش خیم و همچنین ضد اگزما به کار گرفته شود .
همچنین نتایج پ‍ژوهش، علت توجه طب سنتی به کاربرد انواع آویشنها در نسخه های متعدد دارویی و بخصوص در عفونتها را مورد تایید بیشتر قرار می دهد.
واژه های کلیدی: آویشن، مرزه بختیاری، کاکوتی، ضد میکربی، اسانس، منگوله پوستی، اگزما
منابع:
1-آزادبخت، محمد. 1378. رده بندی گیاهان دارویی. نشر طیب.
2- ابوریحان بیرونی، الصیدنه فی طب صفحه 202.
3 - امیدبیگی، رضا. 1376. رهیافت های تولید و فرآوری گیاهان دارویی. جلد دوم. طراحان نشر
4- باباخانلو، پ، میرزا، م، سفید کن، ف، احمدی، ل، برازنده، م و عسگری، ف. 1377: تحقیقات گیاهان دارویی و معطر، جلد 2. انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، صفحه 92، صفحه 141
5-شیخ الرئیس ابوعلی سینا، قانون2، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی.صفحه 150
6- فیضی، م، ( 1380 )  معرفی مرزه بختیاری(Satureja bakhtiarica) و ویژگیهای اکولوژیکی آن در استان اصفهان (اولین گزارش گونه)، همایش ملی گیاهان دارویی، بهمن   1380، صفحه 237
7- صادق،مبین،1360،جغرافیای گیاهی،انتشارات دانشگاه تهران.
8-هی و واترمن. 1379. گیاهان اسانس دار. ترجمه کامبیز بقالیان، حسنعلی نقدی بادی. نشر اندرز.
9- Gohari A, R., Hadjiakhoondi A., Sadat-ebrahimi E., Saeidnia S. (2005).  Composition of the volatile oils Satureja spicigera C. Koch Boiss. And  S. macrantha C. A. Mey from Iran.  Flavour and Fragrance Journal.

10- Hammer K . A. Carson C.F. and RilleyT.V. (1999) Antimicrobial activity of essential oils and other plant extracts. Journal of Applied Microbiology; 86: 985-

دکتر سید شاهین سلطانی
پزشک و عضوانجمن تحقیقات طب سنتی ایران

به زبان سریانی بستی  به عربی فستق به یونانی بسطاقیا نامیده می شود. نام رایج گیاه piostachio  و نام علمی آن pistacia vera  می باشد.
طول درخت پسته در مناطق حاره تا ارتفاع ده متر هم می رسد ولی در مناطق معتدله ارتفاع آن کمتر است و به صورت درختچه در می آید. در متون طب سنتی ذکر شده که دو نوع جبلی (وحشی و خودرو) و بستانی دارد. که نوع دوم از پسته جبلی درشت تر است. افغانستان ، سوریه ، نواحی مدیترانه ، کالیفرنیای آمریکا و ایران (رفسنجان ، دامغان ، خراسان و قزوین) از نواحی پرورش درخت پسته است. میوه درخت پسته در یک سال دارای مغز می باشد و در یک سال مغز ندارد که به آن بزغنج می گویند.
پسته غیر مقشر یعنی پسته به همراه پوست تا مدت ها سالم می ماند اما نوع مقشر یعنی پسته ای که پوستش کنده شده باشد اگر چند روز بماند تازگی و طراوتش را تا حدی از دست می دهد و بهترین پسته پسته تازه است که بتازگی پوستش را کنده باشند و تازه مقشر شده باشد.
مغز پسته دارای طعم مطبوع .و ملایم است و پوشیده از یک قشر خیلی نازک و جدا نشدنی و به رنگ قرمز است که اصطلاحا جفت نامیده می شود. میوه پسته سفت و تا حدی خشک است . از ترکیبات شیمیایی پسته می توان به آمیدون، ساکارز، انواع ویتامین ها از قبیل ویتامین A.B1.B6.E  اشاره کرد. موادی از قبیل  منیزیم ، پتاسیم ، سلنیم ، روی و مس ، فولات و آهن و اسید آمینه غیر ضروری آرژی نین.
چربیهای موجود در پسته از نوع غیر اشباع (Unsaturated ) و فیتوسترولها نیز می باشند. به علاوه پسته دارای ترکیباتی است که جزء گروه فیتوکمیکا ل ها (Phytochemical ) میباشند که اینها ترکیباتی هستند که به طور طبیعی توسط گیاهان تولید میشوند تا گیاهان را  در برابر آسیب قارچها ، ویروسها و باکتریها در امان نگه دارند. این گروه از مواد شیمیایی از ابتلا به بیماریهای قلب و عروق پیشگیری نیز می کنند. موادی مثل سیانیدین و پروآنتوسیانیدین بتاسیتوسترول گاما توکوفرول لوتئین و کوئرستین جرء گروه فیتوکمیکال هستند.
قسمت خوراکی میوه . مغز آن یعنی مغز پسته می باشد که به علت معطر بودن مصرف Culinary  (سر سفره ) دارد و به عنوان چاشنی در غذاها و جزئی از تنقلات و آجیل مصرف می شود و کاربردهای درمانی کثیری نیز برای آن ذکر شده است. در طب سنتی و گیاه درمانی برای پوست پسته مصرف درمانی قائل شده اند.
مزاج پسته: متون طب سنتی ایران مزاج مغز پسته را  گرمتر از گردو می داند و در مجموع دوم گرم و خشک برای پسته قائل شده اند ولی برخی از این متون تا سوم گرم و سوم خشک نیز برای پسته در نظر می گیرند. لکن چون میوه این گیاه دارای رطوبتی اضافه می باشد که در تمام ماده و جرم پسته به طور یک نواخت و مساوی گسترده نشده است. و از آن به رطوبت فضلیه تعبیر می شود لذا بعضی از حکما آن را تر نیز محسوب می کنند.
به نظر می رسد که هر چه از درون میوه پسته به سمت بیرون آن پیش می رویم از نظر مزاج ازمیزان کیفیت حرارت در قسمتهای مختلف پسته کاسته می شود که از این خاصیت تغییر مزاج در پسته در درمان انواع بیماریهای اعضای مختلف بدن انسان می توان یاری جست به عنوان مثال دیده شده که جفت پسته یعنی پوست بالای لب یا مغز پسته که بلافاصله روی مغز پسته قرار دارد و در واقع همان پوسته نازک (رقیق) ملاصق (چسبیده) به مغز پسته است معتدل در حرارت و خشکی هست. مزاج خارجی ترین پوست که سبزرنگ است و روی پوست سفت و صلب و چوبی سفید رنگ پسته قرار دارد سرد و خشک می باشد.
بدل پسته به مغز بادام و مصلح پسته آشامیدن سرکه و خوردن انار ترش و زردآلوی خشک ترش و میوه های بارده و کلا خوردن ترشی است.
پسته مصدع محرورین است یعنی افراد گرم مزاج را اذیت می کند و مصرف زیاد پسته نیز ایجاد شری می کند که نوعی بثور ریز در سطح پوست بدن دارای خارش فراوان می باشد.
خواص پسته از نقطه نظر گیاه درمانی (Herbal Medicine ) : به علت وجود فیتو سترولها سطح کلسترول به ویژه LDL را پائین می آورد. نقش پیشگیری کننده و ایضا درمان کمکی در بیماریهای عروقی در کنار داروهای شیمیایی برای پسته می توان قائل شد. آرژینین موجود در پسته قابلیت انعطاف پذیری شریانها را می افزاید و باعث افزایش و تقویت جریان خون میشود. زیرا روی مکانیسمهای باواسطه نیتریک اکساید تاثیر میگذارد و نهایتا باعث relax شدن و شل  شدن عضلات صاف جدار شرائین و گشادتر شدن انها میشود. مشاهده شده که ترکیبات فیتوکمیکال موجود در مغز پسته باعث محافظت و مصونیت فرد در برابر بیماریهای قلبی عروقی و تا حدی کانسرها میشود. (موضوعی که در طب سنتی از پسته به عنوان مقوی دل یاد میکند) و نقش پیشگیری کننده که فرد مصرف منظم روزانه پسته داشته باشد.
از دیدگاه طب سنتی میتوان خواص پسته را از دو جنبه بررسی کرد :
اول طعم پسته که به علت مرارت و تا حدی عفوصت (کمی تلخی و تقریبا گسی) و داشتن خواص قبض و تخشین افعال و عملکرد پسته دربدن انسان توجیه میشود.
دوم بررسی خواص پسته براساس استعمال قسمتهای مختلف این گیاه مثلا اینکه خوردن مغز پسته (مزاج گرم و خشک) با خوردن پوست نازک قرمز رویش (که ازنظر حرارت و خشکی معتدل است و شاید این اعتدال تا حدی شدت حرارت و یبوست مغز آن را تعدیل کند) باعث فربهی و چاق شدن بدن میشود. بنابراین ازمغز پسته با پوست ملاصقش به مسمن بدن و رافع لاغری تعبیر میشود.
مضاف بر آنکه مصرف این قسمت از پسته باعث تقویت معده میشود و این تقویت به علت همان فعل قبض پسته است.
زیرا پسته را تا حدی جزگیاهان قابض (Astringent) به حساب می اوریم.
مصرف پوست سرد و خشک پسته به عنوان خارجی ترین لایه میوه این گیاه به صورت مضغ (مزمزه و مکیدن این پوسته دردهان) باعث تقویت مخاط لثه میشود پس مقوی دندان و بافتهای دهانی محسوب میگردد.
نشستن در آبی که پوست چوبی و صلب و سفید پسته در آن جوشانده شده باشد باعث نفوذ عصاره شیمیایی موجود در این قسمت از گیاه در نواحی انال و ژینتال (تناسلی) میشود و دیده شده که در درمان خروج مقعد مفید است.
نطول به طبیخ (یعنی ریختن آب حاصل از جوشاندن پوست تند درخت پسته و جوشانده برگ پسته بر روی بدن) در درمان برخی ناراحتیهای مقعد موثر است.
حال به بررسی کاملتر خواص پسته از دیدگاه طب سنتی ایران میبپردازیم که هدف اصلی این گفتار است.
مصرف پسته به طور کلی باعث تقویت ذهن و حفظ دماغ و رفع خفقان (طپش قلب) و حتی (استفراغ) و غثیان (تهوع) و مغص (پیچش شکم و درد شکم به همراه قراقر شکم) میباشد. توجیه بعضی از این خواص پسته در رابطه با دستگاه گوارش با توجه به قابض بودن این گیاه امکان پذیراست. چرا که حرکاتی که از معده به سمت قسمتهای فوقانی تر دستگاه گوارش ایجاد میشود و باعث تهوع استفراغ و احتمالا رفلاکس میگردد و یا از معده به سمت پایین یعنی روده ها که باعث پیچش شکم (مغص) و حتی اسهال میشود توسط خاصیت قبض پسته کنترل میشود.
پسته همچنین دردرمان برودت کبد و تفتیح سده کبد و منافذ غذا و کیسه صفرا مفید است و منقی کبد (پاک کننده کبد از اخلاط و فضول زائد و غیرطبیعی) میباشد و مزیل وجع رطوبی کبد هم میباشد یعنی درد کبدی ناشی از سوء مزاج رطب این عضو را زائل میکند و از بین میبرد. پسته مفتح سدد کبدی (گرفتگیهای کبدی) است به عبارتی تفتیح بند آمدگیهای کبدی میکند و در درمان برخی انواع یرقان نیز مفید میباشد.
سعوط پسته همراه با مشک جهت درمان لقوه و تقویت حافظه وتنقیه دماغ مفید است و همراه با عنبر برای ازاله وسواس و مواد سوداوی موثراست.
پسته به علت گرم و خشک بودن در بهبود سرفه های رطوبی بلغمی موثر بوده و به طور کلی در درمان گروهی از سرفه های مزمن مفید است.
مضغ پوست سبز بیرونی پسته (خارجی ترین پوسته پسته) رافع تشنگی و بوی بد دهان و قلاع (زخمهای دهانی) میباشد و مقوی دندان و مخاط لثه است. به علاوه مضغ این قسمت در دهان رافع فواق (سکسکه) وقی و اسهال است.
به علت تقویت معده و خم معده و به علت قابض بودنش مانع برگشتن غذا از معده به مری میشود. پسته مانند سایر مقویهای (تونیکهای tonic های) گوارشی دارای مواد تلخ (bitter= بیتر) میباشد که توجیه کننده افعال ناشی از مرارت و تلخی این گیاه میباشد.
پسته قلیل الغذا است و خوردن آن مولد خون صالح است و همانطور که شد چاق کننده افراد لاغر است. پسته حکم تریاق و فادزهر برای گزش (سم) حشرات موذی داردو به طور ذوالخاصیه این کار راانجام میدهد.
نطول به طبیخ پوست درخت و برگ ان برای رفع جرب و حکه (خارش) حبس نزلات و رفع قمل (شپش) موثراست.
تاثیر پسته روی دستگاه تناسلی به این صورت است که : پسته به علت داشتن رطوبت فضلیه مثل سایرگیاهان (دارویی) دارای این رطوبت (از قبیل شقاقل، بهمنین و بوزیدان) واجد خاصیت مبهی (Aphrodisiac) یا افزایش دهنده نیروی جنسی و زیادکننده منی میباشد.
جلوس (sitzbath) یا نشستن در آبی که در ان پوسته سفید صلب و سفت چوبی پسته طبخ مفرط داده شده باشد در درمان خروج مقعد مفید است.
نطول به طبیخ پوست درخت و برگ پسته در درمان درد مقعد و رحم مفید است.

منابع :
1-    ابو علی سینا  قانون جلد 2
2-    عقیلی خراسانی مخزن الادویه
3-    تحفه حکیم مومن
4-    علی بن حسین انصاری شیرازی اختیارات بدیعی
5-    سید اسماعیل جرجانی الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه جلد 2
6-    علی زرگری گیاهان دارویی جلد 1
7-    اینترنت